Διδακτορικές Σπουδές στην Ελλάδα και το Εξωτερικό: Ένας Πρακτικός Οδηγός
Τι είναι το διδακτορικό (Επίπεδο 8 του Εθνικού / Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων)
Το διδακτορικό, γνωστό και ως PhD (Doctor of Philosophy), αποτελεί ένα πρόγραμμα σπουδών εστιασμένο στην αυτοτελή έρευνα σε ένα εξειδικευμένο επιστημονικό πεδίο. Στόχος είναι να διεξάγεις πρωτότυπη έρευνα, να συμβάλλεις στην επέκταση της γνώσης στον τομέα σου και να αποκτήσεις δεξιότητες κριτικής σκέψης, επικοινωνίας και επίλυσης προβλημάτων υψηλού επιπέδου
Το διδακτορικό δίπλωμα απονέμεται σε όσους/ες εκπονήσουν πρωτότυπη, υψηλού επιπέδου έρευνα σε ένα επιστημονικό ή τεχνολογικό πεδίο. Στην Ελλάδα, ο «Τρίτος Κύκλος σπουδών» της Ανώτατης Εκπαίδευσης αντιστοιχεί στο επίπεδο 8 του Εθνικού Πλαισίου Προσόντων.
Διάρκεια, απαιτήσεις και βασικά χαρακτηριστικά
Η ελάχιστη διάρκεια για εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στην Ελλάδα είναι τρία έτη πλήρους απασχόλησης.
Μέγιστη διάρκεια μπορεί να φτάσει έως τα έξι έτη (αναλόγως πανεπιστημίου / τμήματος).
Συνήθως απαιτείται να έχετε ήδη μεταπτυχιακό (Μάστερ) ή ισοδύναμο τίτλο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να γίνει δεκτός και πτυχιούχος χωρίς Μάστερ, αλλά αναλόγως των προϋποθέσεων.
Συνήθεις προϋποθέσεις: επίδοση στο προπτυχιακό/μεταπτυχιακό, καλό δείγμα ερευνητικής ικανότητας, ενδεχόμενες δημοσιεύσεις, γνώση ξένης γλώσσας (συχνά Αγγλικά).
Το εγχείρημα περιλαμβάνει εκπόνηση διατριβής, συνεργασία με επιβλέποντα/επιβλέπουσα (και επιτροπή), παρουσίαση σε συνέδρια/ημερίδες, ενδεχόμενες δημοσιεύσεις.
Η διάρκεια και ο χρόνος ολοκλήρωσης των διδακτορικών σπουδών μπορεί να διαφοροποιηθεί ανάλογα με το επιστημονικό πεδίο, την πολυπλοκότητα της έρευνας και την αφοσίωση του υποψηφίου.
Πού χρησιμεύει το Διδακτορικό
Το διδακτορικό δεν περιορίζεται μόνο σε μια ακαδημαϊκή ή ερευνητική σταδιοδρομία. Οι δεξιότητες που αποκτάς μέσα από τη διαδικασία —κριτική σκέψη, αναλυτική ικανότητα, επιμονή, μεθοδολογική ακρίβεια— μπορούν να ανοίξουν πόρτες και σε πολλούς άλλους επαγγελματικούς δρόμους:
Ανάπτυξη προϊόντων και υπηρεσιών
Η ικανότητά σου να εντοπίζεις προβλήματα και να προτείνεις τεκμηριωμένες λύσεις σε καθιστά πολύτιμο συνεργάτη σε τομείς όπως η τεχνολογία, η καινοτομία, η εκπαίδευση και η υγεία.
Συμβουλευτική και ανάλυση
Με τη βαθιά γνώση του αντικειμένου σου, μπορείς να παρέχεις εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες σε οργανισμούς, δημόσιους φορείς ή επιχειρήσεις που χρειάζονται ερευνητική τεκμηρίωση και στρατηγικές αποφάσεις βασισμένες σε δεδομένα.
Διοίκηση και ηγεσία
Η εμπειρία σου στη διαχείριση έργων, η οργανωτικότητα και η ικανότητα σύνθεσης πληροφοριών μπορούν να σε οδηγήσουν σε θέσεις ευθύνης και λήψης αποφάσεων σε ακαδημαϊκούς, ερευνητικούς ή επιχειρηματικούς φορείς.
Επιχειρηματικότητα και καινοτομία
Η ερευνητική σου κατάρτιση μπορεί να γίνει η βάση για τη δημιουργία δικής σου επιχείρησης ή startup. Η ικανότητα να συνδέεις θεωρητική γνώση με πρακτικές εφαρμογές αποτελεί βασικό πλεονέκτημα στην ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων ή υπηρεσιών.
Να θυμάσαι: το διδακτορικό δεν είναι μόνο ένα πτυχίο — είναι μια διαδρομή προσωπικής και επαγγελματικής ωρίμανσης. Μέσα από αυτό, μαθαίνεις να σκέφτεσαι πιο βαθιά, να αμφισβητείς δημιουργικά και να συνεισφέρεις ουσιαστικά στη γνώση και στην κοινωνία.
Συχνά Λάθη
Πολλοί νέοι επιστήμονες ξεκινούν τη διαδικασία για ένα διδακτορικό χωρίς να έχουν απολύτως συνειδητοποιήσει τις απαιτήσεις, το βάθος και τη δέσμευση που χρειάζεται. Το αποτέλεσμα είναι να απογοητεύονται ή να εγκαταλείπουν στη μέση.
Ακολουθούν ορισμένες συχνές λανθασμένες αφετηρίες που καλό είναι να αποφευχθούν:
Θεωρούν ότι «δεν έχουν κάτι καλύτερο να κάνουν» και επιλέγουν το διδακτορικό ως τρόπο να παρατείνουν τη φοιτητική τους ζωή.
Προσπαθούν να επεκτείνουν τις σπουδές τους απλώς για να αποφύγουν την είσοδο στην αγορά εργασίας.
Επιδιώκουν το διδακτορικό αποκλειστικά για να αποκτήσουν ένα επίδομα ή να ενισχύσουν τα τυπικά προσόντα τους για υπηρεσιακή εξέλιξη.
Πιστεύουν ότι, αφού ήταν καλοί φοιτητές, «το επόμενο βήμα είναι αυτονόητα το διδακτορικό», χωρίς πραγματικό ενδιαφέρον για την έρευνα.
Θεωρούν ότι πρόκειται για κάτι σχετικά εύκολο, που μπορεί να γίνει στο περιθώριο της κύριας επαγγελματικής τους δραστηριότητας.
Το αντιμετωπίζουν ως τίτλο κύρους ή κοινωνικού κύρους («να έχω κι εγώ το “Δρ.” πριν το όνομά μου»).
Το βλέπουν ως ευκαιρία να έχουν πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις ή υποτροφίες, χωρίς εσωτερικό κίνητρο για την έρευνα.
Επηρεάζονται από τη λογική «το κάνουν όλοι, ας το κάνω κι εγώ», χωρίς ξεκάθαρο στόχο.
ή συνδυάζουν περισσότερους από τους παραπάνω λόγους, χωρίς πραγματική αφοσίωση στο ερευνητικό αντικείμενο.
Το διδακτορικό δεν είναι μια “φυσική συνέχεια” των σπουδών, αλλά μια συνειδητή απόφαση για όσους/ες θέλουν να συμβάλουν ενεργά στη δημιουργία νέας γνώσης. Απαιτεί πειθαρχία, υπομονή και πραγματική αγάπη για το πεδίο. Μόνο τότε το αποτέλεσμα θα είναι ουσιαστικό και δημιουργικό.
Πώς να επιλέξει ένας νέος επιστήμονας θέμα διδακτορικής διατριβής
Για ποιον ταιριάζει
Αν έχεις ισχυρό ενδιαφέρον και προσανατολισμό προς την έρευνα.
Αν επιθυμείς εμβάθυνση σε ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, και πιθανώς συνέχεια επαγγελματικής ή ακαδημαϊκής πορείας.
Αν είσαι προετοιμασμένος/η να εργαστείς με αυτονομία, να αντιμετωπίσεις προκλήσεις και να διαχειριστείς μεγάλου εύρους έργο με διάρκεια.
Αν έχεις ή επιθυμείς να αποκτήσεις δεξιότητες που ξεπερνούν το καθαρό διδακτικό έργο – όπως η έρευνα, η συγγραφή σε διεθνή περιοδικά, η παρουσίασή σε συνέδρια.
Πώς να επιλέξει το θέμα
Επίλεξε θέμα που σε ενθουσιάζει – η βαθιά προσωπική κινητοποίηση βοηθά πολύ.
Βεβαιώσου ότι υπάρχει ερευνητικό κενό ή πρωτοτυπία: δηλαδή μπορείς να συνεισφέρεις κάτι νέο.
Εξέτασε πόσο ρεαλιστικό είναι: πόροι (χρήμα, εργαστήρια, δεδομένα), χρόνος υλοποίησης, πρόσβαση σε κρίσιμα μέσα.
Σκέψου τη συνέχεια: Μετά το διδακτορικό, πού μπορεί να σε οδηγήσει; Ακαδημία, βιομηχανία, δημόσιος τομέας, νομοθεσία; Το θέμα να είναι συμβατό;
Προτίμησε να έχεις κοντινή/καλή συνεργασία με επιβλέποντα/τρια που έχει εμπειρία στο πεδίο – σημαντικός παράγοντας επιτυχίας.
Απόφυγε θέματα που είναι υπερβολικά αόριστα ή «ευρύχωρα» χωρίς συγκεκριμένο πλάνο — ή που απαιτούν εξωτερικούς παράγοντες πολύ πάνω από τον έλεγχό σου.
Συμβουλή: κάνε ένα «πλάνο εργασίας» με ενδιάμεσα ορόσημα, λιγότερα χρονοβόρα στάδια, και σταθερή επικοινωνία με τον/την επιβλέποντα/τρια.
Πώς πρέπει να προσεγγίζουν οι υποψήφιοι καθηγητές / επιβλέποντα
Προτού στείλεις αίτηση, επικοινώνησε με τον/την πιθανό επιβλέποντα/επιβλέπουσα – π.χ. μέσω e-mail ή ραντεβού, παρουσιάζοντας τη σκέψη σου για το θέμα, το επιστημονικό σου υπόβαθρο, και τους λόγους που τον/την επιλέγεις.
Προετοίμασε σύντομο αλλά σαφή «προκαταρκτικό πλάνο» (ένα concept note) που να δείχνει: τι πρόκειται να κάνεις, γιατί είναι σημαντικό, ποιες μεθοδολογίες ενδέχεται να χρησιμοποιήσεις.
Δείξε ότι γνωρίζεις το έργο του/της καθηγητή/τριας: έχει δημοσιεύσεις στο θέμα, έχει καθοδηγήσει διδακτορικά, έχει εργαστήριο ή ερευνητική ομάδα. Αυτό δείχνει έρευνα από μέρους σου.
Ζήτησε συνάντηση (ή τηλεδιάσκεψη) για να συζητήσετε το ενδεχόμενο συνεργασίας: τι ρόλο θα έχεις, ποια είναι η υποστήριξη, ποια μέσα και πόροι υπάρχουν.
Ενδεικτικά θέματα για ερώτηση: ύπαρξη χρηματοδότησης, εργαστηριακών πόρων, δυνατοτήτων δημοσίευσης, επιβλέποντα με χρόνο και διάθεση για καθοδήγηση, πολιτικές και διαδικασίες του τμήματος.
Επικοινώνησε με τη γραμματεία του τμήματος ή του προγράμματος διδακτορικών για τις προϋποθέσεις του τμήματος (π.χ. αν απαιτεί Μάστερ, τι γλώσσες, πόσα έτη, πόσα μαθήματα, επιτροπή).
Μόλις συμφωνηθεί η συνεργασία, διατύπωσε τελικά την αίτηση σύμφωνα με τη διαδικασία του Ιδρύματος – συχνά απαιτείται η επίσημη υποβολή αίτησης, η επισύναψη προτάσεων, βιογραφικού, αναλυτικής βαθμολογίας κ.ά.
Κόστος – Χρηματοδότηση
Στην Ελλάδα, το κόστος για εγγραφή σε διδακτορικό πρόγραμμα είναι συνήθως περιορισμένο (ιδιαίτερα σε δημόσια πανεπιστήμια). Από την πλευρά της διαβίωσης: η Ελλάδα θεωρείται από τις πιο οικονομικές χώρες για φοιτητές.
Χρηματοδότηση είναι απαραίτητη σε πολλές περιπτώσεις για εξοπλισμό, ταξίδια σε συνέδρια, δημοσιεύσεις, εργασία έρευνας. Οι δυνατότητες περιλαμβάνουν:
Υποτροφίες / επιδοτήσεις από ελληνικούς φορείς ή συχνά μέσω του Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης / ερευνητικά προγράμματα.
Προγράμματα της Ε.Ε. και διεθνείς χρηματοδοτήσεις.
Συμμετοχή ως ερευνητής ή συνεργάτης σε έργα που το τμήμα έχει ήδη εξασφαλίσει.
Ωρομίσθια ή θέση «Υποψήφιος Διδάκτωρ» (αν προβλέπεται) που μπορεί να συνοδεύεται από οικονομική στήριξη.
Προτείνεται: κατά την επιλογή θέματος να διερευνήσεις από την αρχή τις δυνατότητες χρηματοδότησης – ποια είναι διαθέσιμα δεδομένα, ποιο το χρονοδιάγραμμα, ποια τα δικαιολογητικά – ώστε να μην μπεις σε ερευνητικό έργο χωρίς πόρους.
Διδακτορικό στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό
Ελλάδα
Πλεονεκτήματα:
Καλύτερη γνώση γλώσσας, τοπικού συστήματος, δικτύωσης.
Χαμηλότερο κόστος διαβίωσης.
Ευκολότερη πρόσβαση σε ελληνικά ερευνητικά δίκτυα και έργα.
Προϋποθέσεις:
Εκτός των βασικών απαιτήσεων: ενδέχεται να χρειάζεται η αναγνώριση τίτλου από τον ΔΟΑΤΑΠ (αν έχεις τίτλο εξωτερικού).
Εξάσκηση και δημοσιεύσεις μπορεί να είναι πιο περιορισμένες σε σχέση με κορυφαία πανεπιστήμια εξωτερικού — εξαρτάται από το πεδίο.
Εξωτερικό
Πλεονεκτήματα:
Δυνατότητα συνεργασίας με διεθνείς ομάδες, μεγαλύτερη προβολή, ευρύτερα δίκτυα.
Συχνά μεγαλύτερη χρηματοδότηση, καλύτερες υποδομές.
Προκλήσεις:
Μεταφορά, διαβίωση, γλώσσα, δικτύωση από το μηδέν.
Αναγνώριση της διατριβής στην Ελλάδα (αν επιθυμείς συνέχεια εδώ) — χρειάζεται έλεγχος.
Σύγκριση – τι να λάβεις υπόψη
Το επίπεδο του/της επιβλέποντα/ης και της ερευνητικής ομάδας.
Υποδομές (εργαστήρια, βιβλιοθήκες, βάσεις δεδομένων).
Γλώσσα εκπόνησης: αν είναι αγγλόφωνο, πόσο καλά καλύπτεις τη γλώσσα.
Κόστος, διαβίωση, πρόσβαση σε συνέδρια, ταξίδια.
Συνέχεια: αν επιθυμείς επαγγελματική αποκατάσταση στην Ελλάδα, εξετάζεις τη «βαθμίδα» και τις απαιτήσεις που θα έχει εδώ.
Η επιλογή «εξωτερικού» δεν σημαίνει αυτόματα καλύτερο – το κρίσιμο είναι η ποιότητα της έρευνας και η επικοινωνία σου με την ομάδα.
Συχνές ερωτήσεις
Πρέπει οπωσδήποτε να έχω Μάστερ για να κάνω διδακτορικό;
Στην Ελλάδα, στην πλειονότητα των περιπτώσεων απαιτείται Μάστερ ή ισοδύναμος τίτλος.
Πόσο κοστίζει;
Το κόστος εγγραφής σε δημόσιο ελληνικό πανεπιστήμιο είναι συνήθως περιορισμένο. Το κρίσιμο είναι τα έξοδα διαβίωσης, ταξιδιών, έρευνας.
Μπορώ να εργάζομαι παράλληλα με το διδακτορικό;
Εξαρτάται από το πανεπιστήμιο και τη μορφή της εκπόνησης (πλήρης απασχόληση ή μερικής). Συχνά η συμβουλή είναι να έχεις επαρκές «χώρο» και χρόνο για την έρευνά σου.
Τι γίνεται αν το θέμα μου δεν προχωρά όπως το σχεδίασα;
Είναι συνηθισμένο να υπάρχουν δυσκολίες ή αδιέξοδα — αλλά είναι σημαντικό να επικοινωνείς με τον/την επιβλέποντα/η, να αναπροσαρμόζεις το χρονοδιάγραμμα και να έχετε ενδιάμεσα ορόσημα.
Είναι απαραίτητο να δημοσιεύσω για να πάρω το δίπλωμα;
Σε αρκετά τμήματα απαιτείται η ενεργός συμμετοχή σε συνέδρια ή/και δημοσιεύσεις. Για παράδειγμα, σε ένα τμήμα αναφέρεται ότι πρέπει να παρουσιάσεις “work-in-progress” και να κυκλοφορήσεις αποτελέσματα.
Μπορώ να αλλάξω θέμα ή επιβλέποντα στη μέση;
Ναι, αλλά αυτό απαιτεί προσεκτική διαχείριση – μπορεί να συνεπάγεται καθυστέρηση, νέο πλάνο εργασίας, έγκριση από επιτροπή του τμήματος.
Τι να αποφεύγω;
Να μην επιλέγω πολύ «εύκολο» ή ήδη πολυμελετημένο θέμα χωρίς προοπτική.
Να μην «φορτωθώ» θέμα χωρίς τα απαραίτητα μέσα/πόρους.
Να μη παραμελώ τη σχέση με τον/την επιβλέποντα/η – η επικοινωνία είναι κρίσιμη.
Να μην υποτιμάω τον χρόνο που απαιτείται – η έρευνα διαρκεί, χρειάζεται συνέπεια.
Συμβουλές για την πορεία σου κατά την εκπόνηση
Καθόρισε εξ αρχής ενδιάμεσα ορόσημα: π.χ. λογοδοσίας κάθε 6-12 μήνες, παρουσίαση σε σεμινάριο, σύνταξη άρθρου, παράδοση κεφαλαίων.
Οργάνωσε το χρόνο σου: έρευνα, συγγραφή, βιβλιογραφία, εργαστήριο, ταξίδια, διδασκαλία/βοηθητικό έργο (αν προβλέπεται).
Δικτυώσου: με άλλους υποψήφιους διδάκτορες, με τη διεθνή κοινότητα, με συνέδρια. Αυτό βοηθά στη δημοσιότητα της έρευνάς σου και σε μελλοντικές προοπτικές.
Φρόντισε την βαθιά κατανόηση της μεθοδολογίας: ειδικά αν το θέμα σου απαιτεί πολλαπλά μεθοδολογικά εργαλεία, διασταυρωμένα δεδομένα, συνδυαστικές προσεγγίσεις.
Δημοσίευσε: μην περιμένεις «στο τέλος». Προσπάθησε όσο το δυνατόν πιο νωρίς να έχεις ενεργό παρουσίαση/δημοσίευση – αυτό ενισχύει τη φήμη σου και ανοίγει δρόμους.
Παρακολούθησε επιστημονικά σεμινάρια, εργαστήρια, διαδικτυακά εργαλεία: η τεχνογνωσία εξελίσσεται.
Φρόντισε την ισορροπία: η έρευνα είναι απαιτητική – φρόντισε την προσωπική σου υποστήριξη, χρόνο για ανανέωση, διαχείριση άγχους.
Διατήρησε επαφή με τον/την επιβλέποντα/η, ενημέρωνε τον/την για δυσκολίες, πρόβες, ιδέες για αλλαγή κατεύθυνσης αν προβλέπεται.
Έχε στο μυαλό σου την επόμενη φάση: μετά την κατάθεση της διατριβής, τις επαγγελματικές προοπτικές — και κατάστρωσε σχέδιο «μετά».
Κριτήρια επιλογής θεματολογίας και προϋποθέσεις ελληνικών πανεπιστημίων
Σύμφωνα με τον κανονισμό του Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (EKT), το διδακτορικό πρέπει να οδηγεί σε σημαντική συνεισφορά στη γνώση.
Πτυχίο ή ισότιμος τίτλος από ελληνικό ΑΕΙ ή /και αναγνωρισμένο από ΔΟΑΤΑΠ.
Σε ειδικά τμήματα, αναγνώριση τίτλου του εξωτερικού απαιτείται πριν την αρχική εγγραφή.
Συνήθως απαιτείται γνώση ξένης γλώσσας (συνήθως αγγλικών) – ανάλογα με το τμήμα.
Ο Κανονισμός του τμήματος ορίζει τα στάδια: αίτηση, έγκριση θέματος, ορισμός επιτροπής, ενδιάμεσα αναφορές, τελική υποστήριξη.
Ο υποψήφιος/α θεωρείται «μέλος» του τμήματος με υποχρεώσεις: συμμετοχή σε σεμινάρια, εργαστήρια, ερευνητικές δραστηριότητες του τμήματος.
Τι να αποφεύγεις και κοινά λάθη / απογοητεύσεις
Λάθος: «θέμα που είναι πολύ γενικό, χωρίς σαφή μεθοδολογική προοπτική».
Λάθος: «διαλέγω θέμα επειδή είναι της μόδας, αλλά δεν με ενδιαφέρει πραγματικά».
Λάθος: «μην έχω καλή σχέση με τον/την επιβλέποντα/η», δεν διατηρώ επαφή.
Λάθος: «υποτιμώ το χρόνο και πόρους που απαιτούνται», και μετά χάνω τον έλεγχο.
Απογοήτευση: όταν η έρευνα δεν εξελίσσεται όπως το ήθελα – συνηθισμένο φαινόμενο. Αντιμετώπισέ το με επαναχάραξη στόχων, νέα ενδιάμεσα στάδια, συμβουλή επιβλέποντα.
Απογοήτευση: όταν αισθάνομαι «μόνος/η» – κρίσιμο να αναζητώ κοινωνικά και επαγγελματικά δίκτυα.
Απογοήτευση: όταν δεν υπάρχει δημοσίευση ή αναγνώριση – γι’ αυτό η «δημοσίευση» καλό είναι να είναι από νωρίς μέρος του σχεδίου.
Πρόβλημα: «μένω πολύ απομονωμένος/η από το διεθνές πεδίο» – προσπάθησε να συμμετέχεις σε συνέδρια, εργαστήρια, διεθνείς συνεργασίες.
Συνοψίζοντας
Το διδακτορικό είναι ένα μεγάλο, απαιτητικό αλλά και εξαιρετικά αναπτυξιακό βήμα για έναν/μια νέο/α επιστήμονα. Αν προσεγγιστεί με σωστό σχεδιασμό — επιλογή θέματος που πραγματικά σε ενδιαφέρει, καλό επιβλέποντα/η, ξεκάθαρο πλάνο εργασίας, έγκαιρη χρηματοδότηση, ενεργή δικτύωση — μπορεί να αποτελέσει σημαντικό εργαλείο για την ακαδημαϊκή ή επαγγελματική σου εξέλιξη.
Σου προτείνω:
Πριν κάνεις αίτηση, δημιούργησε μικρό χρονοδιάγραμμα (π.χ. 6 μηνες, 1 έτος, 2 έτη) με βασικά ορόσημα.
Επικοινώνησε με τουλάχιστον 2 – 3 καθηγητές/τριες και σύγκρινε προτάσεις/υποστήριξη.
Κάνε έρευνα για διαθέσιμες υποτροφίες/χρηματοδότηση στον χώρο σου.
Καθιέρωσε τακτική επαφή με τον/την επιβλέποντα/η και θέσε από την αρχή «συμβόλαιο συνεργασίας» (ρόλοι, μεθοδολογία, χρονοδιάγραμμα).
Να θυμάσαι: η έρευνα είναι «μαραθώνιος», όχι «σπριντ» — η συνέπεια και η υπομονή είναι σύμμαχοι.
Φρόντισε για ισορροπία εργασίας-ζωής — η πορεία θα έχει και «δύσκολες φάσεις».
Τέλος παρατίθενται ενδεικτικά κάποιοι κανονισμοί διδακτορικών σπουδών δημόσιων πανεπιστημίων:
Κανονισμός Διδακτορικών Σπουδών του ΕΑΠ